Terme Adige Kültür Derneği (Xase)

!!!...ADİGE GELENEKLERİ...!!!

Çerkeslerin günümüze kadar devamliligini sürdüren geleneklerin birisi de "kasenlik adetidir. Bu adet bekar genç kiz ve erkekler arasinda evlilik öncesi dönemde gerçeklesmektedir. Diger geleneklerde oldugu gibi habze adi verilen kurallarla sinirlidir. Kasenlik birbirinden hoslanan genç kiz ve erkekler arasindaki arkadaslik iliskisine denmektedir.
Çerkes kiz ve erkekleri birbirleri ile dügünlerde, toplantilarda, muhabbet ortamlarinda birlikte olurlar. Bu toplantilar en yaygin olarak köylerde görülür. Bu tür toplantilarda genellikle bir kaç köyün gençleri biraraya gelir. Sabahlara kadar süren sohbetler, oyunlar ve eglenceler yapilir. Bu geceler gençlerin birbirlerini tanimalarina yardimci olmaktadir. Muhabbet geceleri bir eglence kaynagi oldugu kadar ayni zamanda egitim yereri de sayilmaktadir. Kizlar ve erkekler belirli bir yastan baslayarak bu tip toplantilarda çerkes adet ve görenekleri çerçevesinde egitilirler. Bütün eglence, dügün ve toplantilarda "thamate" adi verilen bir kisi bulunur.

Kim kimle kasen olabilir?
Ayni sülaleden olan kisiler kasen olamazlar. Akrabalik derecesi ne kadar uzak olursa olsun yasaktir. Ayni köyden kisilerin kasen olmalari hos karsilanmaz. Bu kural günümüzde biraz yumusamistir. Artik ayni sülaleden olmamak kaydiyla kasenlige fazla tepki duyulmamaktadir. Muhabbet toplantilarinda kizlar ve erkekler karsilikli otururlar.

Birden fazla kasen
Gençlerin her toplantida farkli kaseni olabildigi için bir Çerkez kizinin ya da erkeginin evleninceye kadar çok fazla kaseni olabilmektedir. Toplantida amaç tanismak, eglenmek ve kendine uygun bir es seçmek oldugu için kasenlik bazen ciddi bazen de saka halinde ortaya çikmaktadir. Sayisi fazla olan saka kasenliginin çok fazla bir ciddiyeti yoktur.
Kiz ya da erkek birbirlerinin daha önceki kasenlerine karsi herhangi bir olumsuz tavir takinmazlar. Eski kasenlerle sosyal iliskiler kesilmez. Çünkü daha önceki kasenlerin saka oldugunu her iki tarafta kabullenmistir. Kadin ya da erkek eski kasenleriyle bu benim eski kasenim diye espri yapabilir. Dolayisiyla kizin ya da erkegin birden fazla kaseni olmasi yadirganmamaktadir.

Evlenmeye vesile olan kasenlik
Pseluk ile baslayip daha sonra da devam eden kasenlik iki kisma ayrilmaktadir. Bunlardan birisi saka digeri ise ciddi kasenliktir.
Saka kasenligine semerko denmektedir. Bu durumda kisiler ciddi olmasalar dahi sirf o geceye ya da bir kaç geceye mahsus olarak kasen olabilirler. Burada amaç eglenmek, birbirlerini tanimak bunu yaparken de hos vakit geçirmektir. Saka kasenliginde kiz ve erkek birbirlerine sanki evleneceklermis gibi meth edici ve övücü sözler söyler. Kasenligin bir de ciddi boyutu vardir. Bu durumda birbirlerini begenen kiz ya da erkek evlenmek için arkadaslik kurmak isterler.
Eger karsi taraf kabul etmisse diger toplantilarda da görüserek bu iliskiyi devam ettirirler. Fakat ciddi kasenlikte daha ziyade pisehluk ile baslamaktadir. Erkek bir kaç arkadasini alarak kizin veya onun herhangi bir akrabasinin evine gider. Kizin da mutlaka yaninda bir ya da bir kaç arkadasi bulunmak durumundadir. Burada kiza kasenlik teklifini sunar. Bu durumda kiz ve erkek arkadaslarinin yaninda teklifi degerlendirirler. Birbirlerinden beklentilerini ve isteklerini söylerler. Kasenligin her iki boyutunun da kendine has kurallari vardir. Kasenlik eger ciddi ise ve sonuçta evlilik düsüncesi ile kisiler birbirlerini tanimaya çalisiyorsa bu durumda meclislerde saka kasenligi gibi ulu orta gündeme getirilmez. Bu durumda bir çok muhabbette bir araya gelebilirler, bir çok konudan konusarak birbirlerini daha iyi tanimaya çalisirlar. Fakat iliskileri diger kasenlige nazaran resmiyet kazanir. Digeri kadar serbest degildir. Her ne kadar bu kisiler evlilik karariyla birbirlerini tanimaya çalissalar da mutlaka evlenecekler diye bir sart yoktur. Eger bir engel söz konusu ise her iki taraf bu durumdan vazgeçebilir.

Evlenme akdi ve Euç
Kisiler evlenmeye karar verirlerse bu sefer bunu kendi aralarinda akitlesirler. Bu durumda da euç denilen bir hediye verilir. Euç söz karsiligi verilen maddi bir hediyedir. Söz verdi anlamina gelir. Kasenlik neticesinde evlenmeyi kabul etti demektir. Bu hediyeyi erkek bayandan ister. Bayan da kendi insiyatifinde bir hediye verir. Bu hediye bir boyun bagi, mendil, yüzük, bilezik olabilir. Erkek de bunun karsiliginda kiza bir yüzük vermektedir.
Bu karsilikli hediyelesme durumu sadece kiz ve erkek arasinda olmaz.
Kizin ve erkegin yaninda arkadaslarindan veya akrabalarindan birkaç kisi bulunmak durumundadir. Söz verme ve hediyelesme hadisesi onlarin nezaretinde olmaktadir.
Evlenmek amaciyla kasen olan ve bunu akit altina alan genç kiz ve erkekler bu durumda toplumdan ayri bir yerde yalniz baslarina konusamazlar.
Onlarin yanlarinda mutlaka arkadaslari da olmak durumundadir. Toplumun disinda ve toplumdan habersiz bir yerde konusmalari yasaktir. Bu durum evleninceye kadar böyle devam eder.

Es seçimindeki incelik
Gerek evlenmeye karar veren gerekse sadece bir kaç toplantida kasen olan kisiler birbirlerini aileleri ile tanistirmazlar. Arkadaslari ve o ortamda bulunan kisiler onlarin kasen olduklarini bilir. Anne ve babalarina kasen olduklarini söyleyip birbirlerini tanistirmalari ayip olarak karsilanir. Aileler kizin ya da erkegin kasenini toplumlardaki diger kisilerden ögrenerek haberdar olurlar. Ancak evlenme zamaninda ailelere bildirilir. Bu durumdan da sadece anneye bahsedilir. Kasenlik adeti Çerkez toplumunda kizin ya da erkegin evlenecegi kisi hakkindaki karari kendilerinin vermesini saglar. Büyükler müdahale etmezler. Fakat evlenmek üzere kasen tercihi yapan kisiler daha ziyade aile yapilarina uygun toplumsal kurallara ve adetlere riayet edecek kisileri tercih ederler. Bu nedenle birçok toplantida kizin ya da erkegi hal ve hareketlerini kontrol ederler. Evlilik tercihi yaparken bu tip kisilerle yapmayi isterler. Çünkü çerkes kültüründe toplumsal normlara uygun olarak hareket etmek gerekmektedir. Fertlerden görgü kurallarina gelenek ve göreneklere uygun davranis göstermesi beklenmektedir.

Kiz kaçirma
Kasenlik ile baslayan evlilik asamasinda nisanlilik ve söz gibi durumlara pek rastlanmaz. Bunun en önemli sebebi kaçirma seklinde evlenmenin gelenek ve göreneklerinde yer almasidir. Gençler evlenmeye karar verdikten sonra maddi imkansizliklar, kendisinden büyük baska birinin evlenecek olmasi gibi sebeplerden dolayi kaçirma seklinde evlenmeyi tercih ederler. Fakat Çerkes kültüründeki kaçirma sekli diger milletlerden farkli olarak kendine özgü bir nitelik gösterir. Bu sekilde evliligin yaklasmasi nisan ve söz gibi törenlerin yapilmasini gerekli kilmamaktadir.
Yine kisiler zaten kasenlik dönemlerinde birbirlerini yeterince tanidiklari için ayrica bu tür dönemlere gerek duymazlar. Ayrica çerkeslerde adetler kisilerin iliskilerine çok fazla sinirlama getirdigi için bu döneme her iki tarafinda katlanabilmesi zor olur. Çünkü nisanda büyüklerde isin içine girerler. Onlarla olan iletisimde konusma ve görüsme yönünden bir takim güçlükler oldugu için kisiler nisanli olarak kalmayi pek tercih etmezler. Ancak günümüzde söz ve nisanlilik dönemi Çerkesler arasinda da yayginlik kazanmistir.
Çerkes milletindeki genç kiz ve erkekler genellikle ayni milletten olan kisilerle evlenmeyi tercih etmektedirler.

Not. Bu yazi Jabagi Baj'in "Çerkesya'da Sosyal Yasayis ve Adetler" adli kitabi ile Zeynep Durgun'un "Çerkeslerde (Adigeler) Kasenlik Adeti ve Sosyal Degisme" adli tez çalismasindan derlenmistir.

Адыгэ хабзэ (ADIGE TÖRESİ) Adıge toplumunun yaşayış biçimini, birbirilerine karşı ve cemiyete karşı ilişkilerini yükümlülüklerini düzenleyen kurallar toplamıdır. Düğün cenaze ve benzer toplantıların da ana kuralları xabzeye göre tayin olunur.

Батырыбжьэ (BATIRIBJ’E) Cemiyet ilişkilerine yönelik bir gelenektir. Örneğin bir kimse bir grubu çalıştırır, ot biçtirir veya odun kestirir veya benzer bir başka iş yaptırırsa grubun içerisinden en mahir ve çalışkan kişiye veya o grubun önce gelen bir bireyine x”uex”u (teşekkür) yapılarak bir bardak (veya kepçe) maksıme ikram edilir. Buna batırıbj’e adı verilir. Daha sonraları sadece bu koşullara bağlı olmaksızın önemli bir iş başaran, bir kahramanlık gösteren veya cemiyetin sevgisini ve takdirini kazanan kişilere verilen bu tür ikrama da batırıbj’e adı denilmeye başladı.
Башхуaпэ (BAŞHUAPE) Gelin alma geleneğinin bir parçasıdır. Yeni gelin bir süre sonra ailesini ziyarete geri götürüldüğünde kaynı ve görümcesi gelini görmeğe giderlerdi. Ziyarete giden kişiler gittikleri yerdeki çocuklara verilmek üzere ayna, tarak, çorap, sabun ve benzer küçük hediyeleri bir sopaya takarak hazırlarlardı. Bu geleneğin adı Başhuape’dir.
Бэракъбла (BERAKBLA)Düğün geleneklerindendir. Nikah kıymaya gelen kafile ayrılırken bayrağa deri şapka, deri gömlek, tülbent, tarak, ayna vb küçük hediyeler iliştirilerek giden gruba verilirdi, bu bayrak hediyerlerle süslenmiş olarak aslında evlenecek oğlanın halası tarafından getirilirdi kız evine. Nikahtan dönen kafile bu bayrağı salimen döndükleri eve ulaştırmaya çalışırken kafileye rastlayanlar ise bayrağı ele geçirmeye çalışırlar, kafiledekiler böyle oyunlar ve eğlencelerle güle oynaya gidip dönerlerdi. Bu gelenek 1950-1960 yıllarına kadar devam etti, günümüzde çok seyrek olarak bu geleneğin uygulandığını görmekteyiz.
Гуф1апщ1э 1энэ (GUF’AP’Ş’E IANE) Müjdeli bir haber, sevindirici bir bilgi getiren kişi eğer belirli bir yaşın üzerinde ise ona (guf’ap’ş’e) müjdeli haber için ödül olarak para veya benzer bir hediye verilmezdi. Bu kişi belirli bir yaşın üzerinde ise ona bir koyun (veya kişinin gücüne ve haberin önemine göre tavuk, kaz, hindi benzeri) kesilir güzel bir sofra donatılarak misafir edilirdi.
Псыхэгъэ. (PSIXEĞE) Yas ile alakalı eski bir gelenektir. Eskiden suda boğulan ve cesedi bulunamayan kişinin boğulduğu veya suya kapıldığı yere gidilir kadınlar o su kıyısında ağlayıp ağıt yakarken erkekler de dualar ederlerdi.
Гъэф1эж (ĞEF’EJ) Evlilikle ilgili bir gelenektir. Eski dönemlerde bir kız ile ailesinin izni olmadan kaçırılarak evlenilmişse aileler arasında husumet ve düşmanlık doğmaması için yaşlılar bir araya toplanarak iki tarafı barıştırmak için arabulucu olurlardı. Böyle zamanlarda damat belirlenen başlığın dışında olmak üzere gelinin anne babasına bir at veya bunun karşılığı para veya kıymetli hediye verirdi. Гъэф1эж (ĞEF’EJ)bu hediyenin adıdır. Anayurtta sovyet idaresinin kurulması ile birlikte gelenek ortadan kalkmıştır.
Гъуэгудэгъазэ (Ğuegudeğaze)Büyüğü ve misafiri yücelten bir gelenektir. Eskiden yolculuk esnasında bir misafirle karşılaşıldığında ona verilen değerin gösterilen saygının bir göstergesi olarak geriye dönülür ve misafir teşekkür ederek geri dönülmesini isteyinceye kadar ona eşlik edilirdi.
Жьагъэхэх (J’AĞEHIEH) Eski düğün töresindendir. Evlenecek olan genç yanına arkadaşlarını da alarak dağdaki sürü çobanlarını dolaşırdı. Gittiği çobanlar geleneğe uygun olarak bir koyun verirlerdi ve bunun adına Жьагъэхэх (J’AĞEHIEH) denilirdi. Toplanan koyunlar düğünde gelen misafirin doyurulmasında kullanılırdı. Gelenek 1940’lı yıllarda ortadan kalktı...